Gemi meselesi söylendiği gibi değil

Kamuoyu projeyle tanıştıktan sonra, İstanbul boğazına paralel yapay bir ikinci boğaz açma fikri farklı bölümlerce uzun uzun tartışıldı. Sonrasındaki devir toplumsal ve siyasi olarak oldukça sarsıntılı geçince, projenin ismi eskisi kadar sık duyulmaz oldu. Ta ki 2019’un son aylarına kadar. Kanal için ihaleye çıkılacağı haberleri, kanalın geçeceği bölgelerde yabancıların toprak satın aldığı haberleri, cumhurbaşkanının açıklamaları derken husus yeniden gündemin birinci sıralarına oturdu. Hal bu türlü olunca da toplumsal medyada da, gazetelerde de, televizyonlarda da proje ile ilgili birçok argüman konuşulmaya başlandı.

Boğazlardan geçen ve kanaldan geçebilecek gemi sayıları etrafında şurası tezler da bunlar ortasında öne çıkanlardan oldu. CNN Türk’te yayınlanan bir tartışma programında gazeteci Haydi Özışık geçen gemi sayısının sekiz kat arttığını söylerken, bir öbür gazeteci İsmail Saymaz ise düştüğünü öne sürdü. Pekala gerçek durum ne?

BOĞAZDAKİ GEMİ TRAFİĞİ

Boğazdaki gemi sayısı ile ilgili CNN Türk yayınında Haydi Özışık tarafından ortaya atılan sekiz kat artış tezi yakın geçmişteki artışa ait değil. Dışişleri Bakanlığı’nın internet sitesinde boğazlarla ilgili yapılan açıklamada, sekiz kat artışın 1936’da imzalanan Montrö mutabakatına kıyasla olduğu belirtiliyor. Montrö’nün imzalandığı yıl bilgileri incelendiğinde ise on aylık müddette 4700 gemi geçtiği görülebiliyor. Yani artışın o periyoda oranla sekiz kat olduğu söylenebilir. Burada başvurulabilecek en kıymetli kaynak, elbet Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’nın açıkladığı datalar. Bakanlığın sitesinden 2006 yılından bu yana boğazdaki gemi trafiğine ait istatistikler incelenebiliyor. 

Gemi sayılarındaki durum bu türlü. Lakin gemilerin taşıdığı yük ölçüsü, gemi sayılarına oranla farklı bir grafik çiziyor.

Yani boğazdan geçen gemi sayısı düşse de, bu gemilerin taşıdıkları toplam yük artıyor. Gemi geçiş oranı 2006’dan bu yana yüzde 25 azaldı, tonaj ise yüzde 45 yükseldi. 

Marinevesseltraffic’ten de boğazdaki gemi yoğunluğu 18 Aralık 2019, 14.30 itibariyle incelendiğinde, kırmızı ile gösterilen gemi trafiğindeki yoğunluk dikkati çekiyor.

Bir öbür araç olan Marinetraffic’ten de birebir saatte yoğunluğun yüksek olduğunu görmek mümkün.

Tartışmalardaki bir öteki argüman ise açılırsa Kanal İstanbul’dan geçecek gemi sayısının 150-160 olacağı istikametinde. Bu argümanlar, Kanal İstanbul’un Panama ve Süveyş kanalları ile kıyaslamasına yaslanıyor; Montrö Boğazlar Mukavelesi devre dışı kalacağı için gelirin artacağı öne sürülüyor.

İstanbul boğazından geçen günlük ortalama gemi sayısı incelendiğinde ise, son 12 yıllık periyotta en yüksek yılın 2007 olduğu görülüyor. 2007’de 155 olan sayı yüzde 28’lik düşüşle 113’e kadar gerilemiş durumda. 2019’un birinci dokuz ayında ise 30 bin 352 gemi geçiş yapmış. Birebir ortalama ile devam ettiğinde 2019’u 40 bin 500 düzeyinden kapatacağız. Bu da günlük geçiş sayısının ortalama 111’e denk geleceği manasına geliyor.

2018’de 113’e düşen gemi ortalamasının nasıl olup da 150’ye çıkacağı da merak konusu. Kanal İstanbul’u savunanlar, Türkiye’nin bir cazibe merkezi haline geleceğini ve geçişlerin artacağını vurguluyor.

Kanal İstanbul’un inşasından yana olanların argümanlarında, halihazırda Montrö Boğazlar Kontratı ile tanımlanan ve altın frank sistemine nazaran yapılan fiyatlandırma tarifesindeki gelirin düşük olduğu, bu fiyatın artırılacağı ve Montö’nün devre dışı kalacağı da öne sürülüyor. Montrö hususun bir diğer tartışma boyutu…

Bir öteki sorun da olur da Kanal İstanbul açılırsa İstanbul Boğazı’nın geçişler için kapanıp kapanmayacağının net olarak ortaya konmamış olması. Şayet İstanbul Boğazı kapanmaz ve istek edilen gemi geçişi sayısına ulaşılırsa yanıtlanmayı bekleyen bir soru daha var: İstanbul Boğazı, gemi geçişleri için Çanakkale Boğazı ile birlikte ele alınmalı. Birinden geçen, başkasından de geçmek zorunda. Olur da hedeflenen sayılara erişilebilirse, İstanbul ile birlikte dünyanın en tehlikeli geçiş rotalarından biri kabul edilen Çanakkale Boğazı tek başına bu iki geçişin yarattığı yükle baş edebilecek mi?

SÜVEYŞ VE PANAMA KANALLARINDAN GEÇEN GEMİ SAYILARI

Diğer kanallar üzerinden yapılan kıyaslamalara yakından bakalım. Panama ve Süveyş kanallarıyla, hatta vakit zaman Korint kanalıyla yapılan kıyaslamaların en güçsüz yanı şu: Bu kanalların tamamı rastgele bir deniz geçişinin olmadığı yerlerde inşa edildi ve alternatifleri yoktu. İstanbul boğazı ise doğal bir geçiş olarak aslında mevcut. Paralel bir sınırın tekil çizgilerle mukayesesi en baştan biraz sıkıntılı. 

Süveyş kanalı ticari açıdan büyük bir değere sahip. Zira kanal, Akdeniz ve Kızıldeniz’i birbirine bağlıyor ve alternatifi yok. 

Kanaldan 2018 yılında günlük geçen gemi sayısı 50 civarında. Süveyş kanalının geçiş fiyatı tablosunda görünen SDR ise Bretton Woods sürecine dayanan bir hikayeye sahip. Ortak para ünitesi olarak kabul edilen 1 SDR 18 Aralık 2019 itibariyle 8,17 Türk Lirası düzeyinde. Kanaldan gemilerin geçme bedelleri ise yüklerine nazaran değişiyor. Kanalın 2017/2018 yıllık geliri ise 5,5 milyar dolar seviyesinde.

Panama Kanalı’nın yakın periyot bilgilerine nazaran, kanaldan her yıl 13 – 14 bin kadar gemi geçiyor. Günlük ortalaması 36 diyebiliriz. Panama Kanalı’nın geliri ise yıllık faaliyet raporlarına nazaran 3 milyar 170 milyon dolar. Kanal, Atlas Okyanusu ile Büyük Okyanus’u birbirine bağladığı için büyük bir değere sahip ve bulunduğu coğrafyada alternatifi yok. Yani her bir yapay ya da doğal geçişin, bulundukları coğrafyaların ticari yapıları ve potansiyelleriyle birlikte kıymetlendirilmesi gerekiyor. Eldeki datalara bakılacak olursa bu kıyaslama pek de makul değil.

Sonuç olarak, İstanbul Boğazı son yıllarda sayı olarak düşse de, tartı olarak artan bir gemi trafiğine sahip. Lakin savlarda geçtiği üzere bu sayının sekiz kat arttığı argümanı hakikat değil. Süveyş ve Panama kanallarından geçen gemi sayıları ile yapılan kıyaslamalar ise yapısal sıkıntılara sahip. Tez yanlış bilginin en yaygın yedi tipinden çarpıtmaya örnek gösterilebilir.