Gazeteci-yazar Soner Yalçın, “Sözcü Hafta Sonu” yazısında “Buluşunu yaptığı ilacı evvel kendi üzerinde deneyen Osmanlı doktoru: Sabuncuoğlu Şerefettin” başlıklı bir yazı kaleme aldı.
Soner Yalçın yazısında Türk tıp tarihinde değerli bir yer edinen Sabuncuoğlu Şerefettin’in hayatını, yaptığı çalışmaları ve metodunu aktardı.
İşte Soner Yalçın’ın o yazısı:
“Dünyanın gündeminde koronavirüs var. İlacı bulundu mu? Hayvanlar üzerinde denenmeye başlandı mı? Ya insanlarda denenmeye ne vakit başlanacak? Pekala, ilaç geliştirme süreçleri dün nasıldı? Sizleri altı asır önceye götüreyim; Akşemsettin’in yansısına karşın tıp yapıtlarını Türkçe yazan bir tabiple tanıştırayım…
Önce tespit:
Osmanlı, Fatih’ten evvelki devirde medreselerinde daha çok dini bilgiler öğretti. Fen/pozitif bilimler, lakin Fatih’in tahta çıkışıyla değer kazandı. Zira Fatih, alimlere-bilginlere çok değer verdi; onları daima himaye etti…
Fatih devrinde Osmanlı Devleti’nde bilimsel aktifliklerin yerleşip kökleşmesi için küçümsenemeyecek teşebbüslerde bulunuldu. Örneğin… Bu devranda yükselmek ve padişahın gözüne girmek için bilimsel eserler yazmak elzem oldu.
Böylece… Osmanlı, tarihinin en parlak periyodunu bu yüzyılda yaşadı. Bu isimlerden biri de Sabuncuoğlu Şerefettin idi…
Başlayabilirim:
Sabuncuoğlu Şerefettin (1386-1470)…
Şehzadeler kenti diye anılan Amasya’da doğdu. Ki kentin farklı bir özelliği ise Amasya’nın tıp tarihi açısından farklı bir kıymeti olmasıydı. 14’üncü yüzyılın başlarında kurulan Amasya Darüşşifası adeta bir tıp merkezi olarak vazife yaptı ve birçok doktor buradan yetişti…
Dedesi Sabuncuoğlu Hacı İlyas Çelebi 1408-1421 devrinde; ve babası Ali Çelebi 1421-1451 yıllarında hekimbaşılık yaptı.
Sabuncuoğlu Şerefettin temel eğitimini Amasya Darüşşifâsı’nda (anatomi, patoloji, hijyen, farmakolojiye ilişkin bilgiler bulunan “Tervîh el -Arvâh” isimli tıp kitabının yazarı) Amasyalı Burhanettin Ahmedi’den aldı…
Amasya Darüşşifası’nda on bir yıllık eğitimden sonra 17 yaşında hekimliğe başladı. Hem hastaların tedavisiyle ilgilendi; hem de tıp bilgisini geliştirmek için okumaya, araştırmaya- denemeye hiç orta vermedi…
Sabuncuoğlu Şerefettin, 1386-1470 yılları ortasında Amasya’da yaşadı.
KENDİNİ ZEHİRLEDİ
Buluşları hiç kolay olmadı. Örneğin…
Amasya’da o periyotta sıkça yılan zehirlenmesi yaşanıyordu. Tedavide kullanılabilecek ilaçlar konusunda çalışma yapan tabiplerden biri de Sabuncuoğlu oldu…
İddiaya nazaran, panzehir üzerinde çalışmalar yaparken geliştirdiği panzehri evvel tavuk ve horozlar üzerinde denedi. Olumlu sonuç alınca kendi üzerinde denemeye karar verdi. Bunun için çok zehirli bir yılan getirtti ve sol elinin başparmağını ısırttı. Kendini zehirledikten sonra geliştirdiği panzehirden aldı.
Panzehir sayesinde rastgele bir zehirlenme belirtisi yaşamadı; parmağı bile şişmedi!
Kaleme aldığı “Mücerrebname” bir “deneysel tıp” kitabıydı; ve yapıtında bu olayı detaylı anlattı. Yani…
Sabuncuoğlu Şerefettin hastaları için kendini feda eden bir doktordu.
Deneyimlerine birkaç minik örnek vereyim:
Yardımcısı ile İstanbul’dan Amasya’ya dönerken bitlendiler. Tedavi için cıva, çam reçinesini karıştırıp keten ipliğinden de fitili hazırlayıp ilacı boynuna bağladı, kalanını da koltuk altlarına sürerek bitlenmeyi önledi…
Bir diğer örnek de çocuk düşürücü ilaçla ilgiliydi. Ana karnında ölen bir bebeğin düşürülmesi için verdiği ilacın rahimde oluşan ura düzgün geldiğini anladı.
Karşınızda, kanserli tümörün ameliyatla alınmasını öneren bir Osmanlı doktoru var.
Deneye, akla dayandığı için yapıtında daima bunun ehemmiyetini belirtti.
Hipokrat… Bergamalı Galen… İbn-i Sina üzere kendinden evvel insanoğlunun hizmetine kendini adamış tıp alımlarını daima yâd etti Sabuncuoğlu… Yapıtlarını yazarken yahut ilaçlarını hazırlarken bu alimlerin yapıtlarından yararlandığını daima belirtti.
Bu aslında şunu gösteriyordu:
Sabuncuoğlu Şerefettin daima araştıran bir hekimdi…
Sabuncuoğlu, Cerrahiyyetü’l Haniyye isimli yapıtını sade bir Türkçe ile kaleme aldı.
168 TIBBİ ALET
Sabuncuoğlu Şerefettin, başka birçok doktorun bilakis bilhassa cerrahi ile ilgilendi. O devir tabipler cerrahiye pek ilgi duymazlardı. Sebebi cerrahi müdahalede hayati tehlikenin çok yüksek olmasıydı. Ameliyatları kolaylaştıracak tıbbi araçlar- teknik imkanlar çok kısıtlıydı.
Sabuncuoğlu, cerrahi süreçlerinin birçoklarını evvel hayvanlar üzerinde denedi ve başarılı sonuçlar elde edince insanlara da cerrahi müdahalede bulunmaktan kaçınmadı.
Bazılarında kendi yaptığı 168 tıbbi alet kullandı. Ve bunların gelecek nesillere kalması için fotoğraflarını kitaplarına çizdi. Ki o periyotta kitaplarda pek fotoğraf kullanılmazdı!
Bunlara ek olarak tedavilerinde müzik aletleri kullandı.
Müziğin ruhsal rahatsızlıklar üzerindeki tedavi edici tesiri bilinen bir sistemdi. Lakin Osmanlılar, müzikle tedavinin en parlak periyodunu bu yüzyılda yaşadı.
Bir gün Amasya’ya yolunuz düşerse bir müzeyi kesinlikle ziyaret ediniz: Sabuncuoğlu Şerefettin’in tabip olarak misyon yaptığı Bimarhane, 2011 yılında Amasya Belediyesi Kültür Müdürlüğü bünyesinde “Sabuncuoğlu Tıp ve Cerrahi Tarihi Müzesi” olarak ziyaretçilerine kapılarını açtı.
Buradaki tıbbi aletler yanında tedavilerde kullanılan müzik aletlerine de şaşıracaksınız…
Amasya Üniversitesi bünyesinde “Sabuncuoğlu Şerefettin Eğitim ve Araştırma Hastanesi” olduğunu da belirtelim…
Tarihi şahsiyetine sahip çıkan Amasya’yı tebrik etmek lazım…
“NEDEN TÜRKÇE YAZDIM”
“Bu geçen ömür ve uzun süren istekler içerisinde, ilmiyle gördüğüm ve yaptığımla deneyim ettiğim birçok acayip ve garip işleri bu kısaltılmış kitap içerisinde topladım. Şimdiki vaktin cerrahlarının çoğunluğu bu kitapta bahsedilen şeylerin birçoklarını ne görmüşlerdir ne de duymuşlardır. Bu tip cerrahlar yalnızca bu periyodun revaçtaki kitaplarını incelemekte ve bunların içerisinde yazan şaibeli tedavileri uygulamaktadırlar ve bazen deneyimleri olmadığı halde kendileri de kusurlu şeyler ekleyip gerçek yolu bulamamaktadırlar.
Bu kitabı Türkçe yazmamın nedeni şudur:
Bu devranda Rum kavimleri Türk lisanını kullanmaktadırlar. Ayrıyeten bu periyodun cerrahlarının birçok okuma yazma bilmemektedir ve okuma yazma bilseler bile hepsi Türkçe kitap okumaktadırlar. Böylelikle, bu kitabı Türkçe yazmakla bundan daha fazla kişi faydalanabilecektir ve bu sayede işin aslını öğrenip, birçok problemlerini çözerek kendilerini yanılgıdan ve beladan koruyabileceklerdir.
Bu kitaba Cerrahiyyetü’l Haniyye ismini verdim…”
Sabuncuoğlu Şerefettin kitabında renkli minyatürler kullandı. Bu, tıp tarihinde bir birinci oldu. Kitap hakkında, hem tıp hem de fotoğraf tarihi açısından çalışma yapıldı.
Sabuncuoğlu Şerefettin’in bu en meşhur yapıtının değerli özelliği, tıp tarihinde birinci kez cerrahi müdahaleleri gösteren minyatür tekniğinde yapılmış çeşitli fotoğraflar içermesi ve sade bir Türkçe ile kaleme alınmış olması…
Kitapta 138 fotoğraf ve 168 alet resmi var. Bu sebeple hakkında tıp tarihi, Türk lisanı ve fotoğraf sanatı açısından pek çok çalışma yapıldı. Yapıtın tıpkı basımı ve transkripsiyonu Prof. İlter Uzel tarafından geniş açıklama ve notlarla birlikte iki cilt halinde 1992 yılında yayımlandı.
Cerrahiyyetü’l Haniyye yapıtının bilinen üç kopyasından ikisi İstanbul Fatih Millet Kütüphanesi’nde oburu ise Fransa Ulusal Kütüphanesi’nde bulunuyor…
DENEDİĞİ İLAÇLARI FATİH’E SUNDU
Kabızlık-sindirim rahatsızlığı için ayaric macunu…
Mide hastalıkları için cevariş macunu…
Ağız kokusunu gidermek için ıtrıfîl macunu alınmalıydı.
Hafızayı güçlendirip, cinsel gücü artıran ve böbrek rahatsızlıklarına âlâ gelen perverde, meyve-sebzelerin terbiye edilerek şifa niyetine kullanılmasıydı…
Sabuncuoğlu Şerefettin, “Zahire-i Harzemşahi” isimli “kafatası anatomisi” yapıtını yazan Zeyneddin bin İsmail-ül Cürcani’nin (1042-1137) kitabının “Akrabadin” kısmını de çevirdi.
Bu kısımda; farmakolojik özellik taşıması sebebiyle, çeşitli ilaç tanımları ve bu tanımların hangi hastalıkların tedavisinde kullanılacağı hakkında açıklamalara yer veriliyordu. Sabuncuoğlu otuz bir olan kısım sayısını ekler yaparak otuz üçe çıkardı.
Kitabı, (Kanuni ile Hürrem’in oğlu) Şehzade Bayezit’in ikinci Amasya valiliği sırasında onun isteği üzerine çevirdi…
Bir öbür yapıtı ise “Mücerrebnâme” idi…
Fatih Sultan Mehmet
Sabuncuoğlu 1468 yılında yazdığı yapıtın önsözünde, kitabı Amasya’daki tabip etrafının isteği üzerine kaleme aldığını belirtti.
Bu kitap birinci kez Dr. Rusçuklu Hakkı (Üzel) tarafından 1920 yılında İkdam gazetesinde tanıtıldı. Yapıtta; hayvanlar, beşerler ve müellifin/yazarın yani kendisinin üzerinde denemiş olduğu ilâçların hazırlanışı ve kullanılışı detaylı anlatıldı.
Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan kitap, on yedi kısımdan oluşup, Türk tıp tarihinde bir tabibin kendi buluşu ilâç ve tedavi metotlarını anlattığı birinci monografi olması bakımından değerlidir.
Sabuncuoğlu Şerefettin’in bir öbür özelliği İstanbul’a giderek deneylerini Fatih Sultan Mehmet’e sunarak takdirini kazanmasıydı…
Kıskançlık mıdır bilinmez; periyodun âlimlerinden Fatih’in Hocası Akşemsettin, kitaplarını Arapça değil Türkçe yazdığı için Sabuncuoğlu’nu eleştirip yapıtlarını dikkate almadı! Üstelik Akşemsettin de birinci tahsilini Amasya’da yapmasına karşın takviye yerine köstek oldu…
Ama Sabuncuoğlu Şerefettin bildiğinden şaşmadı; oluşturduğu Türkçe tabirler 15’inci yüzyıl Türk tıbbi terminolojisinin doğmasına katkıda bulundu…”